Đôi nét về tộc danh 'Hrê'

Ví như tên plây wi Hteang, tức thôn Làng Teng, thuộc xã Ba Thành (Ba Tơ). Theo các cụ kể, ngày xưa ở vùng đất này có rất nhiều cây sầu đâu (sầu đông) nên họ đặt tên làng là theo tên cây sầu đâu, tiếng Hrê gọi là loang hteang. Loang/loong nghĩa là cây, hteang/hteng nghĩa là cây sầu đâu. Hoặc tên plây wi Goi Hrê, tức thôn Gò/Goi Re, thuộc xã Ba Xa (Ba Tơ) lấy theo tên địa danh đầu nguồn của sông Hrê. Goi nghĩa là ngọn nguồn, Hrê/Re là tên dòng sông Hrê... Vậy, tộc danh “Hrê” có phải người Hrê thời xa xưa đặt theo tên dòng sông Hrê chăng (?) (sông Re, sông Rhe).

Dân tộc Hrê cư trú từ lâu đời chủ yếu ở các huyện Ba Tơ, Sơn Hà, Minh Long, một số ít ở các huyện Tư Nghĩa, Nghĩa Hành, Trà Bồng, Sơn Tây và huyện Mộ Đức (Quảng Ngãi); huyện An Lão (Bình Định); huyện Kon Plông (Kon Tum). Hiện nay, có một số rất ít đang công tác, làm việc, sinh sống hầu hết ở các huyện, thị xã, thành phố trên địa bàn Quảng Ngãi và một số tỉnh, thành phố như: tỉnh Thừa Thiên - Huế, TP.Đà Nẵng, tỉnh Quảng Nam, Gia Lai, Đăk Lăk, Đăk Nông, Lâm Đồng, Khánh Hòa, Ninh Thuận, Đồng Nai, Bình Dương, TP.Hồ Chí Minh...

Dòng sông Hrê là dòng sông phụ lưu của sông Trà Khúc, chảy qua địa phận huyện Ba Tơ và huyện Sơn Hà, đầu nguồn từ địa phận xã Ba Xa qua địa phận các xã Ba Vì, Ba Tiêu, Ba Ngạc (Ba Tơ), qua địa phận các xã Sơn Ba, Sơn Kỳ, Sơn Thủy, Sơn Hải, Sơn Cao, Sơn Linh, Sơn Giang, Sơn Thành, Sơn Hạ, Sơn Nham (Sơn Hà). Đoạn từ địa phận xã Sơn Cao đến địa phận xã Sơn Nham (Sơn Hà) gọi là sông “Cái” (dòng sông Cái), tiếng Hrê gọi là krông dhiêc Krêq. Kroang/krông nghĩa là dòng (dòng sông, dòng suối). Dheac/dhiêc nghĩa là nước. Krông dhiêc Krêq là tên dòng sông Krêq. Sông Hrê là dòng sông lớn nhất trong bốn dòng sông phụ lưu của sông Trà Khúc, đó là: Sông Re/Rhe (dheac Hrê), sông Rinh (dhiêc Hjinh), sông Xà Lò (dhiêc Hlo), sông Tang (dhiêc Htong) và các dòng suối nhỏ khác... Đoạn hạ lưu thuộc địa phận hai huyện Tư Nghĩa và Sơn Tịnh đến Cửa Đại Cổ Lũy (TP.Quảng Ngãi) gọi là sông Trà Khúc.

Thời xưa, dân tộc Hrê được đặt tên theo vùng khác nhau. Như vùng các xã thuộc huyện Ba Tơ và các xã Sơn Ba, Sơn Kỳ, Sơn Thủy, Sơn Hải (Sơn Hà) gọi là “Hrê” (có lẽ gọi theo tên dòng sông Hrê). Các xã còn lại của huyện Sơn Hà gọi là “Krêq” (có lẽ gọi theo tên dòng sông Krêq, tức sông Cái). Huyện Minh Long gọi là “Hrê Ravăh” (có lẽ gọi theo tên dòng sông Ravăh, tức sông Phước Giang). Huyện An Lão (tỉnh Bình Định) gọi là “Hrê Hđinh” (người nước Đinh). Huyện Kon Plông (tỉnh Kon Tum) gọi là “Hrê Wi Hlâc – Văh Ê” (tức Vi Ô Lắc - Bờ Ê). Trong đó “Hrê” chiếm tỷ lệ đông nhất, tiếp theo là “Krêq”, đến “Hrê Ravăh”, “Hrê Hđinh”, “Hrê Wi Hlâc - Văh Ê”. Tuy nhiên, hiện nay người ta không còn gọi tên theo vùng như xưa nữa mà thống nhất là mangai Hrê hay contamoi Hrê. Mangai nghĩa là người. Contamoi hay gôơng/gung nghĩa là dân tộc thiểu số.

Âm thanh đọc (nói) chữ “Hrê” (sông Hrê, người Hrê) là phát âm đúng, chuẩn, đại đa số người Hrê thời xưa vẫn nói. Tuy nhiên, hiện nay một số người Hrê vẫn quen gọi tên tộc danh của mình là Re, hoặc Hre. Còn sông Hrê, nếu nói tiếng Kinh (Việt) thì là sông Re. Nhưng khi họ nói tiếng dân tộc Hrê thì là dheac/dhiêc Hrê (tức chữ Hrê chứ không phải chữ Re).

Minh Đát